Geef inwoners grip op eigen gegevens

Over deze interviewserie

Nederland wil een open en responsieve overheid bevorderen. In dat kader stelt het een nationaal  Actieplan Open Overheid op. Het vijfde actieplan, dat een looptijd heeft van 2023 tot 2027, bestaat uit 17 actiepunten binnen 7 thema’s. Deze thema’s zijn afkomstig van het manifest Over Informatie Gesproken van de gelijknamige maatschappelijke coalitie. Ze omvatten onder andere het verbeteren van de toegankelijkheid van informatie, het betrekken van burgers bij besluitvormingsprocessen en het stimuleren van een cultuuromslag naar meer openheid binnen overheidsorganisaties.

Het doel van deze interviewserie is om inzicht te geven in het  Actieplan Open Overheid 2023-2027 door middel van 17 gesprekken met de actiehouders van elk actiepunt. De interviews zullen de kernvragen rond elk actiepunt belichten en de relevantie, uitdagingen, successen en resultaten in kaart brengen. Deze keer spreken we onderzoekers Simone van der Burg en Danny Lämmerhirt van Waag Futurelab over actiepunt 1: De burger is eigenaar van zijn eigen informatie. Actiehouder is Waag Futurelab, in samenwerking met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken.

Hoe is het actiepunt tot stand gekomen?

Simone van der Burg: ‘Dat ging via de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken, die streeft naar een gelijk­waardige informatie­relatie tussen burgers en overheid. Dat is een groep van vertegen­woordigers van maat­schappelijke, weten­schappelijke of overheids­organisaties en van profit of non-profit­organisaties die zich de vraagt stelt: hoe zit het nou eigenlijk met data van inwoners die door overheden worden gebruikt? En die zich zorgen maakt over het vertrouwen van de burgers in de overheid. Over Informatie Gesproken had een gesprek met onze directeur Marleen Stikker. In samenwerking met hen zijn we tot een onderzoeksvoorstel gekomen: wat heeft de overheid voor data over mensen? En kunnen mensen dat zelf inzien, de inwoners? En wat kunnen ze daar dan vervolgens mee? Concreet hebben we gekeken naar de tools die overheden aanbieden voor mensen om grip te krijgen op hun data. En ook of de verschillende belanghebbenden daar iets mee kunnen.  Je kunt wel van alles bedenken als overheid en dat daar dan mooi aanbieden. Maar vervolgens is natuurlijk de vraag: kunnen mensen daar ook mee overweg?’

Hoeveel tools hebben jullie gevonden en welk doel hadden ze?

Danny Lämmerhirt: ‘We vonden er vrij veel, zo’n 109 in totaal. Soms wordt burgers de kans geboden om een brief te sturen of een verzoek te doen, maar er zijn ook instrumenten die mensen inzage geven in de gegevens die worden verwerkt. In dat laatste geval ging het meer om bredere categorieën van gegevens. Niet om specifieke gegevens die worden verwerkt voor een specifiek gebruiksdoeleinde. Verder vonden we veel instrumenten voor de correctie van gegevens. En ook een paar instrumenten voor dataportabiliteit. Het gaat bij dataportabiliteit om gegevens terugkrijgen en naar een andere overheidsinstelling brengen: bijvoorbeeld de gegevens van de belastingdienst gebruiken om huursubsidie aan te vragen.’  

‘Opvallend is dat er aan sommige AVG-rechten aandacht wordt besteed maar aan andere AVG-rechten niet. Bijvoorbeeld het recht op bezwaar tegen gegevensverwerking. Daar bestaan eigenlijk geen instrumenten voor. Om deze rechten uit te oefenen moeten burgers brieven schrijven. Ook hebben we geconstateerd dat veel overheidsinstellingen hun eigen instrumenten maken en implementeren, waardoor er heel veel verschillende instrumenten zijn. Het lijkt lastig om die te integreren, zodat je een centraal punt hebt waar informatie wordt verzameld en inwoners hun AVG-rechten op dezelfde manier kunnen uitoefenen bij verschillende instellingen.’

Hoe maak je jullie onderzoeksresultaten bruikbaar in de praktijk?

Lämmerhirt: ‘We hebben een visualisatie gemaakt van de tools die beschikbaar zijn zodat inwoners de weg kunnen vinden naar die verschillende tools. En we hebben een aantal aanbevelingen gedaan voor beleidsmakers. Het is bijvoorbeeld belangrijk dat we meer instrumenten ontwikkelen die de uitoefening van een bredere selectie van AVG-rechten mogelijk maken. En dat instrumenten een meer gepersonaliseerd inzicht geven in welke gegevens specifiek worden verwerkt voor de totstandkoming van welke besluiten. Verder is van belang dat we instrumenten ontwikkelen die op de behoeften van verschillende burgers aansluiten en die inwoners kunnen begrijpen en die betrouwbaar zijn voor hen.’

Hoe maak je tools die inwoners kunnen begrijpen en die betrouwbaar zijn?

Van den Burg: ‘Dat is best ingewikkeld en vraagt om een vrij radicaal overheidsbesluit. Om een idee te schetsen over hoe het ook kan: in België daar heeft de overheid besloten dat er zogenoemde Solid Pods moeten komen. Dat zijn een soort individuele datakluisjes, waarover inwoners zelf het beheer hebben. Wanneer een overheid data uit zo’n Solid Pod nodig heeft, moet ze toestemming hebben van de eigenaar: mag ik deze dataset van jou gebruiken voor die en die doelen? Er is dus straks in België nog maar een enkele manier om de beschikking te krijgen over de data van een inwoner. En niet meer dan 100, zoals in Nederland.’

Krijgen inwoners in de toekomst meer grip op hun eigen informatie?

Van der Burg: ‘We hopen van wel. Wij willen in ieder geval graag verder met dit onderzoek. Er zijn nog zo veel vragen. Zo willen we in gesprek gaan met inwoners over wat gevoelig gegevens voor hen zijn en wat voor eisen of verwachtingen ze eigenlijk hebben als ze gegevens delen met de overheidsinstellingen. Wat maakt het voor hen betrouwbaar, om specifieke gegevens, zoals financiële gegevens, te delen? Daar hebben we ook een voorstel ingediend bij de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken, om hier vervolgonderzoek naar te doen.’

Lees het rapport Grip op eigen gegevens

Het rapport wordt gepresenteerd tijdens de Open Donderdag op 30 mei.