Laat de baten zien van transparantie
Wat openbaarmaking van overheidsinformatie allemaal kost, weten we nu zo ongeveer wel. Maar wat levert het op aan maatschappelijke effecten en voordelen? Daar is nog nauwelijks onderzoek naar gedaan, stellen Erik Saaman van het Nationaal Archief en Guido Enthoven van het Instituut Maatschappelijke Innovatie.
Over deze interviewserie
Nederland wil een open en responsieve overheid bevorderen. In dat kader stelt het een nationaal Actieplan Open Overheid op. Het vijfde actieplan, dat een looptijd heeft van 2023 tot 2027, bestaat uit 17 actiepunten binnen 7 thema’s. Deze thema’s zijn afkomstig van het manifest Over Informatie Gesproken van de gelijknamige maatschappelijke coalitie. Ze omvatten onder andere het verbeteren van de toegankelijkheid van informatie, het betrekken van burgers bij besluitvormingsprocessen en het stimuleren van een cultuuromslag naar meer openheid binnen overheidsorganisaties.
Het doel van deze interviewserie is om inzicht te geven in het Actieplan Open Overheid 2023-2027 door middel van 17 gesprekken met de actiehouders van elk actiepunt. De interviews zullen de kernvragen rond elk actiepunt belichten en de relevantie, uitdagingen, successen en resultaten in kaart brengen. Deze keer spreken Erik Saaman van het Nationaal Archief en Guido Enthoven van het Instituut Maatschappelijke Innovatie over actiepunt 15: Maatschappelijke baten van transparantie. Actiehouders zijn het Instituut Maatschappelijke Innovatie (IMI) en de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken, in samenwerking met het ministerie van BZK, Nationaal Archief, VNG, RDDI, Open State Foundation, NVJ, NVOJ, Universiteit Utrecht, Universiteit Leiden.
Waarom willen jullie inzicht krijgen in de maatschappelijke baten van openbaarmaking?
Guido Enthoven: "Wat de maatschappelijke baten zijn van meer transparantie is nog een soort terra incognita. Er is alleen nog maar fragmentarisch en anekdotisch bewijs dat openbaarheid echt wat oplevert. Daarom hebben wij dit actiepunt ingebracht. Ons hoofddoel is om die maatschappelijke baten van transparantie beter in kaart brengen. Of we dit echt kunnen gaan kwantificeren is misschien wat ambitieus, maar kwalitatief kunnen we het wel op een rijtje zetten. Het onderzoek wordt deels gefinancierd door de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken en we hopen voor de zomer ook commitment te krijgen van het Nationaal Archief. Dan kunnen we starten met ons onderzoek, en later dit jaar de eerste betekenisvolle tussenresultaten te presenteren. Het onderzoeksrapport leveren we uiteindelijk in het eerste half jaar van 2025 op."
Erik Saaman: "Wij merken dat het aan overheden heel moeilijk te verkopen is dat ze hun informatiehuishouding op orde moeten brengen voor meer openheid. Het is een heel taai vraagstuk. Om het goed te kunnen uitleggen moet je de maatschappelijke baten kunnen laten zien. Daar kan dit onderzoek echt aan bijdragen. Goede voorbeelden helpen mensen het te snappen, en om keuzes te maken. Wat informatiebeheer is keuzes maken. Wat ga je wel bewaren, wat niet? Wat maak je als eerste openbaar? Hoe maak je informatie toegankelijk?"
Aan wat voor maatschappelijke baten kunnen we denken?
Enthoven: "Bijvoorbeeld mogelijk maken van participatie van burgers bij de ontwikkeling van nieuw beleid, bij de toekomst van een binnenstad, bij een landbouwakkoord, of bij de klimaattafels. De betrokkenheid van burgers en andere stakeholders, zoals ngo’s, is cruciaal. Als overheid moet je kennis en informatie, je actuele onderzoeken, documenten, overwegingen, zo goed mogelijk delen. Achteraf deel je inzichten op wat een bepaald beleid heeft opgeleverd. Dan hebben we het over democratische verantwoording en controle."
Saaman: "Ook zijn er nog economisch-maatschappelijke baten. Er worden met publiek geld heel veel data gefinancierd bij bijvoorbeeld het KNMI, ov-bedrijven of Rijkswaterstaat. Op basis van die data worden veel apps, zoals Buienradar, file-informatie of ov-informatie geproduceerd die dagelijks door miljoenen mensen worden geraadpleegd. Dit zijn natuurlijk voorbeelden van maatschappelijke baten, want we moeten het onderzoek nog starten. Kijk ook naar de toeslagenaffaire. Als de ouders en belangbehartigers eerder en grondiger toegang hadden gehad tot alle juiste informatie, was het misschien niet zo ver uit de hand gelopen. Het gebrek aan transparantie in het hele proces, maakte het allemaal zo pijnlijk, langdradig en kostbaar."
De resultaten van het onderzoek worden in de eerste helft van 2025 opgeleverd. Hoever zijn jullie en wat gaat er na de oplevering gebeuren?
Saaman: "We hadden even de tijd nodig om op een lijn te komen qua opdrachtformuleringen, en waarom we dit zouden willen doen. Ook zal het onderzoek best complex worden, omdat we allerlei aannames en schattingen doen. Daarmee ben je ook gelijk weer kwetsbaar voor kritiek daarop. Een maatschappelijke waarde is voor een journalist weer anders dan voor een burger. Wij gaan het vraagstuk langs verschillende lijnen aanvliegen. Misschien hebben we straks niet meteen definitieve en finale antwoorden, we hebben wel het vraagstuk over de maatschappelijke baten een stuk scherper in beeld. Dat is onze inzet."
Enthoven: "We zullen het onderzoeksrapport niet over de schutting gooien, maar gaan erover in gesprek met relevante gremia, zoals juristen die bezig zijn met Woo-verzoeken, maar ook mensen die bezig zijn met de informatievoorziening, zoals het Programma Open Overheid en de Interdepartementale Commissie Bedrijfsvoering Rijk (ICBR). Die zijn allemaal gebaat bij dit onderzoek."
Hoe draagt inzicht in de maatschappelijke baten op de lange termijn bij aan een open overheid?
Enthoven: "Het dient zowel economische doelen, maar leidt ook tot een betere performance van het openbaar bestuur. Kijk bijvoorbeeld naar hoe het actief openbaar maken van bonnetjes van bestuurders leidt tot zuiniger declareergedrag."
Saaman: "De gewenste impact is dat het openbaar maken van overheidsinformatie een stuk serieuzer genomen wordt. En dat daarvoor acties ondernomen worden. Het moet gewoon fundamenteel onderdeel worden van de organisatie van de overheid, net zoals fatsoenlijk financieel beheer en informatiebeveiliging dat nu ook is. Het 'open, tenzij-principe' is voor een deel van de overheid nog veel gedoe. We hebben het nog te veel over de kosten daarvan. Daarom is het zo belangrijk om de baten te laten zien van openbaarheid."